Podróże po Meddle Earth

Szybko jednak stało się oczywiste dla wszystkich interesujących się hatteriami, że atrakcja tych niezwykłych gadów nie polega na ich dość rozczarowującym wyglądzie (chociaż ostro nie zgadzam się z oceną przedstawioną w gazecie w Auckland pod koniec lat 1870, gdzie nazwano je „…najbrzydszą ze wszystkich pełzających rzeczy z wyjątkiem żab”). Na pierwszy rzut oka hatterię można pomylić z dużą jaszczurką o grubych kończynach. Nie dziwi, że tak właśnie formalnie opisano pierwszą hatterię – a raczej jej czaszkę - wysłaną z Nowej Zelandii do College of Surgeons w Londynie, w 1831 r. Opisujący, John Edward Grey, wówczas asystent w dziale kolekcji gadów Muzeum Brytyjskiego, ukuł nazwę Sphenodon i umieścił ją, niepoprawnie, jak się potem okazało, wśród jaszczurek z rodziny Agamidae. Jedenaście lat później, nie zdając sobie sprawy z tego, że patrzy na to samo, ale znacznie bardziej kompletne zwierzę, Grey opisał kolejną „jaszczurkę” z Nowej Zelandii, Hatteria punctata, w oparciu o hatterię zachowaną w alkoholu (potem zmienił tę nazwę na przyjętą obecnie i „mniej barbarzyńską” Sphenodon punctatus). Dopiero jednak paleontolog, Sir Richard Owen, człowiek, który ukuł termin “dinosaur”, zauważył silne podobieństwo “jaszczurki” z Nowej Zelandii do pewnych gadów mezozoicznych odkopywanych w Afryce Południowej. Jego podejrzenie o pradawnym pochodzeniu hatterii, opublikowane przez Alberta Günthera dokładnie 150 lat temu, potwierdzili później inni zoolodzy, którzy uplasowali ten gatunek i jego skamieniałych krewnych w osobnym rzędzie gadów. Pod koniec swojego życia, kiedy było jasne, że hatteria nie jest jaszczurką, ale unikatowym zwierzęciem bliskim wymarłym gadom mezozoicznym, Grey opublikował artykuł, w którym usprawiedliwiał się i tłumaczył, że nie zauważył niezwykłych cech, ale „[…] ale w 1831 r., kiedy opisano ten rodzaj, wymagałoby wielkiej odwagi nawet sugerowanie, że jest częścią innej rodziny, podczas gdy dzisiaj można proponować rząd dla pojedynczego rodzaju z całym prawdopodobieństwem, że zostanie to zaakceptowane – co jest zdecydowanym dowodem na postęp w nauce w ciągu kilku lat”. Choć definicja postępu w nauce Greya może brzmieć staroświecko, miał rację przewidując, że nikt nie kwestionuje obecnie wyjątkowego statusu hatterii wśród współczesnych gadów.

Powierzchownie ciało hatterii o długości 40-70 cm przypomina grubą iguanę z szarą lub czasami zielonkawą skórą pokrytą małymi, niezachodzącymi na siebie łuskami. Niski grzebień biegnie wzdłuż grzbietu, zamieniając się na końcu w solidne, stożkowate kołki na grubym, umięśnionym ogonie. Głowa także jest pokryta małymi łuskami, ale w odróżnieniu od jaszczurek hatterie nie mają zewnętrznych otworów usznych ani nawet funkcjonalnych błon bębenkowych. Niemniej słyszą zaskakująco dobrze, chociaż ich percepcja dźwięków ogranicza się do niskich częstotliwości, takich jak niskie burczenie, jakie wydają te zwierzęta, kiedy są zagrożone. Nawiasem mówiąc, ich zdolność słyszenia tylko niskich częstotliwości powoduje, że są dziwnie zaintrygowane głosami ludzkimi, które także obejmują niższe rejestry spektrum dźwiękowego. Najsilniejsza wskazówka starożytnego pochodzenia hatterii leży w budowie ich czaszki, która nadal ma dwie pary dużych otworów połączonych mocnymi, kościstymi łukami, a są to cechy dawno utracone przez współczesne gady. Górna szczęka jest w pełni związana z resztą czaszki, co czyni ją nieelastyczną i poważnie ogranicza szybkość, z jaką hatterie mogą otwierać pyski i jak szeroko mogą je otwierać. Zamiast chwytać zdobycz bezpośrednio szczękami, hatterie muszą polegać na swoich grubych, kleistych językach, by złapać zwierzynę. Technicznym określeniem na to zachowanie jest lingual ingestion [spożywanie językowe] i spożywają aż miło. Hatterie znane są z tego, że zjadają właściwie wszystko, co uda im się złapać, a to obejmuje chrząszcze, świerszcze, dżdżownice, jaszczurki, inne hatterie, a także ptaki. Kiedy zdobycz znajdzie się w pysku hatterii, szybko zostaje posiekana na kawałki przez pojedynczy rząd zębów w dolnej żuchwie i podwójny rząd zębów u podstawy górnej. I choć hatterie mają dość potulny charakter, jeśli podrażni się je wystarczająco, ugryzą, a uczucie, jakie to daje, opisywano wielokrotnie jako dostanie się w potężne imadło, które bardziej zaciska się przy próbach uwolnienia.

Podobnie do tak wielu reliktowych gatunków hatterie uwielbiają zimno. Tak jak wszystkie gady są one ektotermiczne. Znaczy to, że temperatura ich ciała zależy od temperatury środowiska i choć mogą regulować ilość energii, która dociera do ich organizmów przez wylegiwanie się w słońcu lub chowanie w cieniu, same nie generują własnego ciepła. W odróżnieniu od większości gadów, które wolą ciepłą lub wręcz upalną pogodę, optymalna temperatura ciała hatterii wynosi 16-21°C, najmniej ze wszystkich gadów i pozostają aktywne, także kiedy temperatura spada do zdecydowanie chłodnych 7°C. Chociaż ta adaptacja do chłodnego, umiarkowanego klimatu dzisiejszej Nowej Zelandii jest prawdopodobnie stosunkowo niedawnym zjawiskiem, pozwoliła hatteriom przeżyć wszystkich ich mezozoicznych krewnych w innych częściach świata i oprzeć się konkurencji ze strony jaszczurek, z którymi dzieliły Nową Zelandię od czasu oddzielenia się od superkontynentu Godwany.

Im więcej dowiadywałem się o hatteriach, tym bardziej oczywiste stawało się, że moje szanse zobaczenia jednej z nich w naturze są skromne lub żadne. Chociaż niedawna ocena stanu gatunku hatterii brzmiała optymistycznie, ogólny obraz dalece nie jest różowy. Liczba żyjących osobników jest imponująca i mówi się, że w Nowej Zelandii żyje ich między 30 a 50 tysięcy. Niestety, większość z nich koncentruje się na małej wyspie przybrzeżnej Stephens Island. Ponadto trzydzieści cztery maleńkie wyspy mają ściśle monitorowane populacje, których wielkość waha się od kilku do kilkuset osobników, ale na lądzie Nowej Zelandii nie widziano żywych hatterii od przybycia przodków Maorysów i towarzyszącej im menażerii psów, szczurów i świń, które szybko rozprawiły się z powolnymi, smacznymi gadami i ich jajami (nie wspominając już o wielu wytępionych gatunkach rodzimych ptaków). Kiedy pod koniec lat 1700. pojawili się Anglicy, hatterię albo ngararę, jak była także nazywana, uważano na lądzie za niemal mityczne stworzenie, pamiętane tylko przez najstarszych Maorysów, a nawet oni pamiętali tylko, że było to coś, na co polowali ich dziadkowie (i podobno naprawdę się ich bali). Na szczęście kilka tych zwierząt przeżyło na małych wysepkach w Zatoce Obfitości i Cieśninie Cooka, dokąd nigdy nie udało się dotrzeć szczurom i innym przywiezionym gatunkom. Dopiero w ciągu ostatnich dwudziestu lat po olbrzymim tępieniu szczurów i wielkich postępach w hodowaniu schwytanych hatterii zawrócono spadający trend i wprowadzono nowe populacje na kilka dodatkowych wysp. Na lądzie jednak hatterie wydają się być straconą sprawą. Niemniej niektórzy ludzie po prostu odmawiają poddania się.

Na przedmieściach stolicy Wellington, na najdalszym południowym czubku Wyspy Północnej, jest dolina o nazwie Karori. Do połowy lat 1800 ten teren był pokryty niemal dziewiczymi lasami pierwotnymi, ale po przybyciu angielskich osadników wyrąbano lub spalono większość lasu, a po wybudowaniu dwóch tam, na dnie doliny powstało jezioro. Mniej więcej dwadzieścia lat temu jednak, po tym jak obie tamy wreszcie zostały wycofane z eksploatacji i nikt nie wiedział, co zrobić z tym miejscem, grupa ochrony przyrody przedstawiła śmiały plan zamiany Karori w rezerwat, odtworzenia kawałek po kawałku starego fragmentu Gondwanaland znanego jako Zelandia i zwrócenia go prawowitym, rdzennym mieszkańcom, włącznie z hatterią. Problem polega na tym, że podobnie jak niemal cały kraj, Karori było zalane inwazyjnymi roślinami, a introdukowane ssaki i ptaki świetnie sobie żyły w miejsce rodzimej fauny. W Nowej Zelandii co najmniej 30 gatunków ssaków, 34 ptaków, ponad 2 tysiące bezkręgowców i 2,2 tysiąca obcych roślin jest w pełni naturalizowanych; w rzeczywistości liczba egzotycznych, inwazyjnych gatunków roślin nasiennych przeważa obecnie nad liczbą gatunków rodzimych. I chociaż tylko część obcych przybyszów Nowej Zelandii żyła w Karori, w sposób przytłaczający dominowały nad tubylcami.

Najpoważniejszym problem, przed jakim stanął projekt Karori, były obce ssaki. Dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności masa lądowa, która oderwała się od wschodniej części Gondwany pod koniec kredy około 80 milionów lat temu, by stać się później Nową Zelandią, nie zaprosiła żadnych ssaków lądowych na tę podróż oceaniczną. Jedynymi włochatymi, rodzimymi mieszkańcami Nowej Zelandii była garść gatunków nietoperzy i fok. Pozostawiło to wiele potencjalnych nisz ekologicznych bez mieszkańców i szybko zapełniły je inne, dość nieoczekiwane gatunki. Ptaki przyjęły rolę olbrzymich zwierząt pasących się (wymarłe obecnie moa), dziarskich nielatających owadożerców (obecnie na ogół wymarłe strzyżyki) lub nocnych, kierujących się zapachem bezkręgowców o miękkich ciałach (obecnie niemal wymarłe kiwi). Pod nieobecność szczwanych ssaków-drapieżników wiele ptasich linii rodowych zrezygnowało z latania, bo nie istniała dłużej presja na szybką ucieczkę w powietrze. Rolę myszy i innych gryzoni przejęły odżywiające się nasionami, podobne do świerszczy wety, a ponieważ niewiele ptaków interesowało się tymi owadami, urosły wielkie i niemrawe. Tak więc, kiedy rozpoczęła się inwazja ssaków, prawdopodobnie już dwa tysiące lat temu z przybyciem pierwszych żeglarzy polinezyjskich, ta bezbronna fauna wyspiarska nie miała szans. Pierwsze zniknęły nielatające moa, olbrzymie ptaki niemal dwukrotnej wielkości dzisiejszych strusi – padły ofiarą najgorszego ssaczego sprawcy – człowieka. Wraz z pierwszymi osadnikami ludzkimi przybyły inne ssaki, świnie, psy i szczury pacyficzne (Rattus exulans). Te ostatnie przywleczono niechcący, ale to nie zmniejszyło rozlewu krwi spowodowanego przez ten gatunek. Prawdopodobnie szczury są główną przyczyną wymarcia wielu ptaków, poważnego zmniejszenia populacji wet i wytępienia hatterii na lądzie. Nie dając się wyprzedzić tubylcom, wcześni osadnicy angielscy zakasali rękawy i zabrali się za zamianę tej wyjątkowej, egzotycznej ziemi w południowopacyficzną wersję ich północnej ojczyzny. Wprowadzili jelenie i listy dla przyjemności polowania, a po nich jeże, koty i szereg innych futrzanych zwierząt. Szczury i myszy, przywleczone tak przez Maorysów, jak Europejczyków, wspaniale prosperowały i z braku jakiejkolwiek konkurencji siały spustoszenia w roślinach uprawnych, co wreszcie zwróciło uwagę kolonistów. W jednej z najbardziej katastrofalnych decyzji w historii Nowej Zelandii sprowadzono z Europy gronostaje, rodzaj łasicy, by opanowały epidemię. Dlaczego jednak gronostaje miałyby próbować łapać szybkie i umykające gryzonie, które przez miliony lat ko-ewolucji z ssakami drapieżnymi rozwinęły wielką sprawność w unikaniu zostania posiłkiem, kiedy wyspa pełna była naiwnych, powolnych lub nielatających ptaków i ich smacznych jaj? Skutkiem, jak łatwo zgadnąć, była ptasia masakra.

Wkrótce stało się oczywiste, że jedynym sposobem trzymania inwazyjnych ssaków poza Karori było otoczenie jej ogrodzeniem nie do przebycia, a następnie wyeliminowanie wszystkich najeźdźców przy pomocy kombinacji pułapek i trucizn. Kosztem nieco ponad 2 miliony dolarów nowozelandzkich (około1,5 miliona dolarów USA) wzniesiono wysokie ogrodzenie z metalowej siatki wokół obszaru około 2,5 kilometra kwadratowego, zakończony szeroką, śliską półką metalową, nie do pokonania przez ssaki. A przynajmniej taki był pomysł – przypadkowe uszkodzenie siatki, wystarczająco drobnej, by nawet mysie niemowlęta się nie przecisnęły, pozwoliło kilku myszom na ponowne wejście do enklawy i założenie tam populacji, która nadal wydaje się rozwijać. Niewiele można zrobić z inwazyjnymi gatunkami ptaków – nawet gdyby udało się wytępić wszystkie obce ptaki w Karori, nowe po prostu przylatywałyby z sąsiednich terenów – a okazało się, że łatwiej było mówić o pozbyciu się inwazyjnych roślin niż to zrobić. W końcu jednak dokonano zadziwiającego postępu w zamianie obcych roślin na rodzimą roślinność i uwolniono w Karori szereg rodzimych gatunków ptaków, jak też 200 hatterii. Uznałem, że jeśli kiedykolwiek mam zobaczyć te zwierzęta na wolności, żyjące w czymś podobnym do ich naturalnego środowiska, to tylko tutaj.

W zimny i wietrzny poranek październikowy wybrałem się z Wellington do Karori i spotkał mnie tam przyjazny wolontariusz, który dał mi szybko wstęp do historii i rozkładu rezerwatu. Miejsce jest niewątpliwie imponujące, chociaż wykład o Karori był ciągle przerywany przez kaczki krzyżówki, które żebrały o jedzenie. Kiedy szliśmy wzdłuż szeregu wysokich, imponujących sosen, próbowałem dostrzec roślinę, jakąkolwiek roślinę, która nie była wprowadzonym obcym („Nie, nie ten krzak”, „Nie, ten też nie”, „Nie, to jest europejska babka”, „Ale patrz, tutaj jest rodzimy len!”) Wypłoszyliśmy stado kalifornijskich przepiórek i kilka europejskich kosów przeleciało nam nad głowami, kiedy zbliżaliśmy się do wewnętrznego rezerwatu hatterii, mniejszego obszaru, otoczonego kolejnym ogrodzeniem, które nie dopuszcza wek – rodzimych, nielotnych ptaków, o których wiadomo, że atakują i zjadają gady. Za nim, ku mojemu zdziwieniu, był jeszcze jeden, krótszy plot. Jego celem jest oddzielenie części populacji hatterii w Karori (60 osobników) od myszy, które przedostały się na ten teren. Określenia „żyjący na wolności” i naturalny” szybko stawały się coraz bardziej relatywne. Niestety, kiedy wreszcie dotarliśmy do ogrodzonego miejsca, lał lodowaty deszcz i, co zrozumiałe, żadna zdrowa na umyśle hatteria nie wystawiłaby głowy z norki w taką pogodę. W kolejnych dniach codziennie odwiedzałem rezerwat, ale kapryśna wiosna w Wellington trzymała hatterie pod ziemią. Dopiero po tygodniu, kiedy zatrzymałem się tam po raz ostatni w drodze na lotnisko, przywitało mnie piękne słońce i kilka hatterii wygrzewających się przed swoimi norkami.

Tymczasem jednak nie miałem wyboru i musiałem przejść do planu B, czyli odwiedzić Victoria University w Wellington, gdzie jest mała kolonia tych prastarych gadów. Jedną z najlepszych specjalistek, znających hatterie, jest dr Nicky Nelson, która przez wiele lat kierowała pracami nad ich ochroną i dokonała kilku niezwykłych odkryć o ich rozmnażaniu się i ustalaniu płci. Spotkaliśmy się w kawiarni uniwersyteckiej, miejscu z olśniewającym widokiem na port Wellington i na wyspę Matiu, która ma małą populację repatriowanych hatterii. Początkowo planowałem odwiedzenie tej wyspy, ale zbyt dużo było przeszkód biurokratycznych, by wizyta była tego warta. Nicky opowiedziała mi o najnowszych badaniach, włącznie z badaniami genetycznymi, które jednoznacznie pokazały, że wszystkie hatterie są członkami jednego gatunku, nie zaś dwóch, Sphenodon punctatus i, jak powiadała tradycyjnie akceptowana taksonomia. S. guntheri, o których myślano, że jest to gatunek ograniczony do malutkiej Wyspy Braci w Cieśninie Cooka, okazuje się być tylko nieco skarłowaciałą przez niewielką dostępność pokarmu i marginalnie zróżnicowaną przez dryf genetyczny postacią szeroko rozprzestrzenionego gatunku.

Po pogawędce i filiżance kawy wreszcie stałem przed dużą zagrodą o szklanych ścianach, gdzie były zwierzęta. Każda szyba była podłączona do czułego systemu bezpieczeństwa, a drzwi do zagrody miały dwa masywne zamki. Nic z tego mnie w żaden sposób nie zdziwiło, biorąc pod uwagę, że cena jednej hatterii na czarnym rynku egzotycznych ulubieńców wynosi 20-30 tysięcy dolarów. Nicky weszła do środka i szybko zlokalizowała Spike’a, 22-letniego samca, wychowanego w niewoli młodzieńca (hatterie z łatwością dożywają stu lat, chociaż doniesień o 300-letnich osobnikach nie daje się potwierdzić). Był wspaniałym okazem i naprawdę chciałem spędzić więcej czasu na fotografowaniu go, najchętniej gdzie indziej niż w zagrodzie w budynku. Uzgodniliśmy, że Spike spotka mnie (z parą opiekunów) następnego dnia na cmentarzu przylegającym do uniwersytetu, gdzie można znaleźć na wpół naturalną roślinność. Uznałem to za nieco osobliwe, ale równocześnie dziwnie symboliczne. Kiedy następnego dnia stałem wśród grobów wczesnych osadników w Wellington, obserwując rdzennego Nowozelandczyka, jak wygrzewał się promieniach wiosennego słońca wśród pędów klonów amerykańskich i kęp traw afrykańskich z dwoma opiekunami śledzącymi każdy jego ruch, nie mogłem przemóc skrajnego pesymizmu wobec losu bioróżnorodności tej wyspy. Hatteria, to wspaniałe zwierzę, relikt mezozoiczny, istnieje tu nadal tylko dzięki pełnemu oddaniu ludzi takich jak Nicky Nelson, otoczona przez jedną z największych katastrof bioróżnorodności w historii ludzkiego podboju natury. Pozostawiona własnemu losowi cała ta populacja prawdopodobnie zniknęłaby w ciągu kilkudziesięciu lat, pożarta przez szczury lub świnie albo po prostu doprowadzona do wymarcia przez zanik naturalnego habitatu. Dosypując soli do rany, ponieważ płeć hatterii nie jest determinowana genetycznie, jak u ssaków i ptaków, ale przez temperaturę, w jakiej rozwijają się ich jaja, zmiana klimatu może potencjalnie przyspieszyć ich schyłek (jeśli temperatura inkubacji przekracza 21°C wszystkie młode będą samcami). Niedawne modele klimatyczne wypracowane dla populacji hatterii z Wyspy Północnego Brata sugerują, że w roku 2085 nie wyklują się żadne samice, co zapowiada koniec tej grupy zwierząt.

Poza apokaliptycznym unicestwieniem całego życia na Ziemi w następstwie międzynarodowego sporu o to, czy słowo Boga powinno być czytane z lewej do prawej, czy odwrotnie, jednym z najbardziej przerażających scenariuszy przyszłości dla naszej planety jest nadejście okresu, który naukowcy postanowili nazwać Homogenocene – Epoka Jednolitości. Przewidują czas, kiedy z powodu świadomych lub nieświadomych transferów i wymiany organizmów między niemal wszystkimi możliwymi miejscami na globie, wyczyn właściwie niemożliwy przez tysiące lat, ale obecnie śmiesznie łatwy, wszystkie kontynenty i mniejsze regiony geograficzne utracą swoją tożsamość biologiczną. Niemal nieodróżnialne, stosunkowo małe komplety gatunków będą obecne na wszystkich klimatycznie i fizycznie podobnych obszarach, podczas gdy znikną oryginalne, lokalne ekosystemy i związane z nimi endemiczne i rodzime gatunki tych środowisk, zastąpione przez odporniejszych, niesprawiedliwie uprzywilejowanych najeźdźców (lub zaproszonych gości). Niestety, jak tragicznie pokazuje Nowa Zelandia, wydaje się, że świt tej nowej ery już jest na horyzoncie. Globalny handel, turystyka, migracje, kontrola biologiczna i zwykła ludzka głupota już wykonały wspaniałą pracę pomieszania wszystkiego, przesuwając organizmy z jednego kontynentu na drugi, otwierając bramy barbarzyńcom, by zmasakrowali niczego nie podejrzewających tubylców. Dosłownie każde miejsce na Ziemi, gdzie ludzie kiedykolwiek postawili stopę, pozostaje z śladami naszych nieodłącznych satelitów biologicznych – szczurów, much, koniczyny – lista obejmuje tysiące gatunków. Każdy z nich przypuszczalnie wyprze jakiegoś swojego miejscowego odpowiednika, a jeśli nie ma żadnego, wyryje dla siebie głęboką i trwałą niszę w nowym środowisku zawsze ze szkoda dla istniejącej równowagi. Nic nie dorównuje naszemu gatunkowi w pragnieniu destrukcji, choć jest kilku imponująco doskonałych konkurentów. Myszy i szczury czują się teraz w domu wszędzie, od stacji badawczych na biegunach do wsi na równiku, a lista gatunków miejscowych, jakie wytępiły, może być nawet dłuższa od gatunków, które ludzie zadźgali i zatłukli (dane o gatunkach roślin, które zerwaliśmy lub zadeptali na śmierć są marne, ale jest kilka znanych przypadków).  Popilia japońska, mrówki argentyńskie, europejskie skorki pospolite, niemieckie osy dachowe, amerykańskie karaluchy, moczarki kanadyjskie – z (przypuszczalnymi) miejscami pochodzenia w nazwie – sieją zniszczenie w miejscach, do których nigdy nie dotarłyby, gdyby nie udogodnienie statków i samolotów. Choć jednak ci pasażerowie na gapę dotarli tam, gdzie są obecnie, bez naszej wyrażonej zgody, większość gatunków inwazyjnych, które teraz panują niepokonane, zostały z czułością przeniesione przez oceany, hodowane i otoczone opieką po przybyciu i wypuszczone z błogosławieństwem (lub, co najmniej, ich klatki miały zamki, które wymagały ulepszenia). Kozy, lisy, koty, świnie, konie, wróble, szpaki, gołębie, dęby, sosny, bluszcz, opornik łatkowaty, opuncja, eukaliptus, aloes, karp, pstrąg, pszczoły, żaby ryczące, agi, lista ciągnie się i ciągnie, wszystkie mają status legalnych, świadomie zaproszonych imigrantów do miejsc, dokąd nigdy nie powinny były się dostać. W wielu wypadkach decyzja sprowadzenia obcych gatunków opierała się na dobrych intencjach, ale ostatecznie konsekwencje dla lokalnych ekosystemów były niemal zawsze katastrofalne. Obce gatunki sprowadzone na teren, który odpowiada fizycznym aspektom ich rodzimego terenu, natychmiast uzyskują przewagę nad miejscowymi po prostu dzięki temu, że pozostawiły za sobą armię drapieżników, pasożytów i chorób, które przez tysiące lub miliony lat ewoluowały razem z nimi i ograniczały ich populacje. W nowy miejscu wszystkie te ograniczenia nagle zniknęły. Miejscowi jednak nadal muszą dawać sobie radę ze swoimi zmorami, ale teraz do tych ograniczających czynników dochodzi konkurencja ze strony nowych przybyszów. Nic dziwnego, że często zabiera zaledwie jedno lub dwa pokolenia, zanim miejscowe gatunki są całkowicie przytłoczone przez obcych i albo doznają dramatycznego spadku, albo znikają zupełnie.

Nowozelandzki Departament Ochrony Przyrody wykonuje naprawdę wspaniałą robotę, pracując nad przywróceniem naturalnych habitatów w całym kraju i niemal jedna trzecia jego powierzchni jest przynajmniej częściowo pod ochroną. Odwrócenie skutków straszliwej dewastacji spowodowanej przez pomysł pierwszych osadników, by zamienić Nową Zelandię w południowopacyficzną wersję Anglii, może jednak zabrać bardzo dużo czasu. Tysiące kilometrów kwadratowych zamieniono w „zielone pustynie”, gdzie żadne lokalne rośliny ani zwierzęta nie były w stanie przeżyć.

Nowa Zelandia z powodu swojej historii geologicznej i biogeograficznej wykazuje się godną uwagi nieobecnością wielu grup taksonomicznych i funkcjonalnych, które dominowały inne tereny (węże, dzięcioły, ssaki, żeby wyliczyć tylko kilka). Obce gatunki wypełniły te luki i w trakcie tego procesu znacząco zmieniły naturalne ekosystemy. Na przykład, Nowa Zelandia nie miała żadnych zwierząt, które specjalizowały się w wykradaniu ptasich jaj i piskląt. Kitanka lisia, wprowadzona na Nową Zelandię 150 lat temu, żeby założyć handel futrami, teraz w liczbie ponad 60 milionów wolno żyjących zwierząt, stała się głównym drapieżnikiem rabującym gniazda ptasie, chociaż w rodzinnej Australii żeruje głównie na kwiatach i innym materiale roślinnym. Nasycenie organizmami nie-rodzimymi jest teraz tak całkowite, że według niedawnego, wyczerpującego przeglądu gatunków inwazyjnych Nowej Zelandii nawet mały obszar pozornie niemodyfikowanego, rodzimego lasu w najodleglejszym zakątku kraju ma przeciętnie 6 obcych ssaków roślinożernych, 5 obcych ssaków drapieżnych, 2 obce ryby, liczne obce rośliny i nieznaną liczbę obcych gatunków bezkręgowców, grzybów i bakterii.

Jest boleśnie oczywiste, że nasze zrozumienie złożoności i wielowarstwowych wzajemnych zależności organizmów w najprostszym nawet ekosystemie nie jest wystarczająco wszechstronne, by przewidzieć skutki wprowadzenia choćby jednego obcego gatunku do tej mieszanki. Można by sądzić, że Nowozelandczycy dostali nauczkę i nigdy więcej nie wprowadzą dobrowolnie obcych gatunków. Zaszokowała mnie więc informacja, że w rezerwacie Karori, tym właśnie miejscu, które jest uosobieniem najszczerszej próby odwrócenia skutków ludzkiej ingerencji w przyrodę, umyślnie wprowadza się australijską, nie rodzimą roślinę znana jako Banksia integrifolia, w celu podniesienia dostępności nektaru dla lokalnych ptaków. W dodatku ten gatunek jest jednym z nielicznych Banksia, które nie wymagają ognia do rozproszenia nasion i ich wykiełkowania, co czyni ją prawdopodobną kandydatką na ucieczkę z Karori i zakorzenienie się gdzie indziej. Kustosze Karori wydają się mówić: „Popełniano błędy, ale my wiemy, co robimy” i miejmy nadzieję, że mają rację. Przywrócenie Karori do jej pierwotnej, przed-ludzkiej chwały będzie długim procesem, oszacowanym na co najmniej 500 lat, jeśli wszystko pójdzie według planu. To jest śmiały eksperyment, niezbyt odmienny od próby utrzymania góry lodowej zamrożonej pośrodku upalnej pustyni, wymagający nieustannej troski, znacznych zasobów finansowych i armii oddanych ludzi. A jest to obszar około 2,5 kilometra kwadratowego czyli mniej niż 0,001% powierzchni Nowej Zelandii.

Dla ochrony kraju przed dodatkowymi inwazjami rząd Nowej Zelandii stworzył MAF Biosecurity, jeden z najnowocześniejszych i skutecznych systemów kwarantanny biologicznej na świecie. Bada się wszystkie towary i pasażerów przybywających do Nowej Zelandii i codziennie odkrywa około 240 przypadków obiektów wysokiego zagrożenia (potencjalne chwasty, zanieczyszczoną żywność itd.) przywożone do kraju przez ludzi. Niestety, dla znacznej części bioróżnorodności wysp ten szlachetny wysiłek przyszedł zbyt późno – 42% rodzimych ptaków nowozelandzkich już wymarło, jak też liczne, płazy, gazy, ryby, owady i nieznana liczba innych bezkręgowców oraz wiele gatunków roślin. Przeżycie pozostałych rodzimych organizmów zależy od skuteczności kwarantanny i ochrony, jak również od dobrej woli ludzi, którzy poświęcają swe życie na ratowanie starej Zelandii i tylko dzięki nim mogłem wreszcie spotkać hatterie. Ale z Homogenocene już u progu tego skądinąd pięknego kraju wyspiarskiego uwaga świata powinna prawdopodobnie skupić się na innych miejscach, które wkrótce może spotkać podobny los. Inne wyspy pacyficzne, Nowa Gwinea, Fidżi, Wyspy Salomona, powinny stać się celem najbardziej rygorystycznej kwarantanny; nie jest za późno, by uratować większość ich rodzimej fauny i flory przed obcymi gatunkami. A jednak, jeśli historia czegokolwiek nas nauczyła, to że nie potrzebujemy żadnej parszywej historii, żeby nas czegokolwiek uczyła, obejdziemy się doskonale bez niej, a błędy Nowej Zelandii zostaną natychmiast powtórzone we wszystkich tych miejscach. Naprawdę mam nadzieję, że nie mam racji.

W 2005 r. rezerwat Karori pod Wellington stał się pierwszym miejscem na lądzie Nowej Zelandii, gdzie po raz pierwszy od 300 lat hatterie żyją na wolności. Wypuszczono tam siedemdziesiąt osobników przeniesionych z Wyspy Stephensa w Cieśninie Cooka, z których 60 umieszczono za dodatkowym ogrodzeniem, które chroni je przed myszami, niestety nadal włóczącymi się po Karori. Okazało się jednak, że zwierzęta poza ogrodzeniem miały się lepiej niż te wewnątrz i znacznie bardziej przybrały na wadze. Kolejną grupę 130 osobników wypuszczono dwa lata później poza ogrodzeniem chroniącym przed myszami (ale nadal wewnątrz bardzo dużego ogrodzenia, które chroni je przed wekami, nielatającymi ptakami drapieżnymi, które lubią zjadać gady). Po pięciu latach przeżyło 33% zwierząt, co może wydawać się mało, ale te tajemnicze zwierzęta bardzo trudno dostrzec i rzeczywisty odsetek przeżyć jest niemal z pewnością wyższy (na mniejszym, chronionym przed myszami obszarze przeżyło 89%). Ostatecznym dowodem jednak, że przeniesienie powiodło się, było odkrycie w marcu 2009 r. lęgu zdatnych do życia jaj i pierwszych wyklutych na wolności młodych.

Travels in the Meddle Earth

The smaller majoraty, 14 maja 2017

Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska