Nowy Ateista, który pisze o tak ważnej dla nauki sprawie jak teoria ewolucji i o tak ważnej osobie jak Charles Darwin, dobrze pamięta, że Autor owej teorii latami zwlekał z publikacją wyników swojej pracy, pełen niepokojów, czy ta teoria na pewno trzyma się kupy.
Wśród rzeczy, które go bardzo niepokoiły były takie dziwactwa jak pawi ogon czy altruizm. Bo też trudno wyjaśnić przetrwanie najlepiej przystosowanych, kiedy najwięcej potomstwa ma posiadacz ogona, który wręcz niebywale utrudnia ucieczkę, albo kiedy przedstawiciele kwitnącego gatunku mają skłonność do narażania własnego życia w obronie innych.
Charles Darwin wyjaśniał dziwaczność pawiego ogona nie przez sam dobór naturalny, ale doborem płciowym. Z punktu widzenia doboru naturalnego pawi ogon jest absurdem lub zgoła dowodem podważającym logikę doboru naturalnego. Ewolucja wykształciła coś, co ewidentnie obniża zdolność przetrwania. Ciężki, ogon, wymagający ogromnych nakładów ze strony organizmu, wyłącznie utrudnia ucieczkę przed drapieżnikami.
Przerzucenie odpowiedzialności za pawi ogon na dobór płciowy niby ratuje sytuację, ale uczeni nadal mieli problem z wyjaśnieniem tej irytującej sprzeczności. Problem tego przeklętego pawiego ogona rozwiązał dopiero izraelski biolog Amotz Zahavi, publikując w 1975 roku artykuł pt.: Mate selection - a selection for a handicap, w którym przedstawił teorię upośledzenia jako świadectwa zdrowia - uczciwy sygnał, że posiadacz takiego obciążenia ma zarówno świetny zestaw genów, jak i jest w dobrej formie. Okazałość (kosztowna okazałość) ogona jest trudnym do sfałszowania certyfikatem jakości genów jego posiadacza. Początkowo pomysł wydawał się kompletnie zwariowany i teoria Zahaviego przez kilkanaście lat czekała na uznanie, póki dalsze badania i modele matematyczne nie potwierdziły jego hipotezy. (Pisałem o tym szerzej w artykule Ewolucja, pawi ogon i objawienie.)
Problem altruizmu okazał się równie trudny, a może nawet jeszcze trudniejszy i podobnie jak pawi ogon musiał długo czekać na racjonalne wyjaśnienie i sensowne dowody, że i w tym przypadku sprzeczność z teorią ewolucji jest tylko pozorna.
Kilka dni temu publikowaliśmy tu recenzję Jerrego Coyne’a z książki Paula Blooma, Just Babies: The Origins of Good and Evil [Sprawiedliwe niemowlęta: o pochodzeniu dobra i zła]. Paul Bloom zajmuje się w tej książce czymś, co Jerry Coyne nazywa „czystym” altruizmem, czyli, jak pisze w swojej recenzji:
„gdy zwierzę pomaga innemu zwierzęciu nie tylko niespokrewnionemu, ale takiemu, które nie należy do jego grupy społecznej, i to pomaga w taki sposób, że traci własny potencjał reprodukcyjny bez otrzymania niczego w zamian. Jest to altruizm nieodwzajemniony.”
Do tego problemu powrócę pod koniec artykułu, bo czysty altruizm musi mieć swoje korzenie w brudnym altruizmie, czyli w interesownej współpracy, albo, ujmując to inaczej, w przyjaznej samolubności.
Zacznijmy od tego, że gdybyśmy metaforę samolubnego genu potraktowali śmiertelnie poważnie, to dziś byłby już tylko jeden zwycięski gen, a cała reszta byłaby na śmietniku historii. Oczywiście ani Richard Dawkins, ani nikt z zajmujących się na poważnie ewolucją biologów, nie traktował tej metafory w ten sposób, a i tak spowodowała ona sporo idiotycznych nieporozumień.
Takie dosłowne działanie samolubności genów obserwujemy w przypadku chorób nowotworowych. Normalny gen nie jest jednak idiotą i doskonale rozumie, że nic tak nie sprzyja jego samolubności jak praca w systemie spółdzielczym. Wszelkie życie oparte jest na daleko posuniętej i wysoko zorganizowanej współpracy (chociaż czasem dochodzimy do jedynie słusznego wniosku, że w całej spółdzielni nie daje się odszukać prezesa).
Najmniejsza komórka to duże przedsiębiorstwo, a ludzki organizm, to korporacja, przy której Monsanto, czy Microsoft, to organizacje małe i bardzo prymitywne.
Gregor Johann Mendel w 1866 roku opublikował artykuł pod tytułem Badania nad mieszańcami roślin. Jego odkrycia nie budziły początkowo większego zainteresowania i dopiero w roku 1900 trzej uczeni Hugo de Vries, Carl Correns i Erich Tschermak, niezależnie od siebie potwierdzili wyniki jego prac. Okazało się, że położył fundamenty pod naukę pozwalającą badać zasady dziedziczenia.
Gdybyśmy traktowali ewolucję jak chorobę, moglibyśmy powiedzieć, że Darwin stawiał diagnozę w oparciu o analizę symptomów, dopiero genetyka ujawniła mechanizm tej „choroby” jaką jest ustawiczna zmienność, ta zaś (jak to genialnie pokazał Charles Darwin) porządkowana jest przez dobór naturalny i dobór płciowy.
Kiedy mówimy o współdziałaniu na poziomie molekularnym, to są sprawy, które do niedawna były zakryte mgłą tajemnicy.
Cały problem walki i współdziałania w przyrodzie zaczynaliśmy oglądać od dachu, czyli obserwując zachowania zwierząt i ludzi, a dopiero teraz, krok po kroku próbujemy zrozumieć, które zachowania są dziedziczne i uwarunkowane przez geny, a które są wyuczone, a których możliwość nauczenia się zawdzięczamy takim lub innym, wykształconym przez ewolucję skłonnościom.
Czytając Darwina natrafiamy na wiele opisów okrucieństwa natury. Sama koncepcja doboru naturalnego w dużym stopniu bazuje na wyścigu zbrojeń, na ciągłym dostosowaniu do zmieniających się warunków, na tym kto szybciej ucieka i kto szybciej goni. Potomstwo szybszego biegacza było liczniejsze i to zarówno wśród drapieżników, jak i wśród roślinożernych. Z wieloma innymi cechami było podobnie. Naga siła i przemoc, konkurowały z przebiegłością i pasożytnictwem.
Łajdactwo kukułki, składającej jaja w cudzym gnieździe, to szlachetność w porównaniu ze składaniem jaj w żywych larwach, czy w ludzkim oku. Darwin w pewnym momencie napisał, że „natura jest księgą diabła”, (ciekawe, czy to samo myślał, kiedy strzelał do ptaszków?).
Młodszy o ponad 30 lat od Charlesa Darwina rosyjski arystokrata, Piotr Kropotkin, od 1886 roku mieszkał w Londynie. (W pewnym sensie byliśmy sąsiadami, gdyż mieszkałem w tej samej części tego miasta, tylko o sto lat później.) Książę Kropotkin był oficerem, od dziecka bywał częstym gościem na carskim dworze, ale w końcu wydało się, że był również spiskowcem. Działalność rewolucyjna skończyła się na Syberii, gdzie zajmował się geografią, botaniką, i geologią.
W czasie pobytu na Syberii prowadził działalność badawczą. Jako pierwszy odkrył na Dalekim Wschodzie ślady zlodowaceń, był też jednym z pierwszych badaczy wskazujących na to, że stosunkowo niedawno ziemia przeszła przez epokę lodowcową.
W syberyjskiej tajdze ludzkie osady są rozrzucone, państwo i jego organizacja jest gdzieś daleko, przetrwanie jest w znacznym stopniu uzależnione od wzajemnej pomocy i systematycznej współpracy. Zafascynowany dziełami Darwina Kropotkin koncentrował swoją uwagę w mniejszym stopniu na walce, a w większym na współpracy i to zarówno wśród ludzi, jak i wśród zwierząt. W swoich książkach dowodził, że współdziałanie przynosi więcej zysków niż strat i że w całej przyrodzie widzimy, iż zwyczajny egoizm prowadzi do współdziałania.
Ten spór o interesowny altruizm toczy się nadal, ale dzięki postępowi w nauce coraz mniej ludzi pracuje w rolnictwie, a coraz więcej ludzi prowadzi badania zarówno w laboratoriach, jak i badania terenowe, dzięki czemu mamy coraz więcej danych pozwalających na wyciąganie wniosków opartych na solidniejszych podstawach.
Nie trzeba być biologiem, żeby zauważyć troskliwą opiekę ssaków nad swoimi małymi, ptaków nad pisklętami, nasz własny instynktowny sentymentalizm na widok wszystkiego co małe, słabe i bezbronne. Już starożytnych filozofów fascynowały społeczności pszczół, mrówek lub termitów, ale dopiero teraz mamy zarówno narzędzia pozwalające na obserwację tych różnych zachowań w naturalnym środowisku i w najbardziej niedostępnych miejscach, jak i badania co się dzieje w organizmach i w samych genach.
Dla biologa badającego współpracę punktem wyjścia jest nieodmiennie pokrewieństwo, altruizm krewniaczy, który daje się wytłumaczyć genetyczną samolubnością. Kooperacja międzygatunkowa jest wynikiem takich lub innych zbiegów okoliczności, gdzie przedstawiciele innych gatunków są zaledwie środowiskiem. Można tak myśleć, jak długo człowiek nie zobaczy filmu pokazującego jak małe rybki czyścicielki wpływają do gęby wielkiej ryby, by wykonać usługi higieniczne. Takich wzajemnych usług mamy w przyrodzie całkiem sporo, a ich próby porządnego opisania i wyjaśnienia dostarczają sporej liczby miejsc pracy.
Stosunkowo niedawno czytałem o dość zdumiewającej taktyce szympansów bonobo, które chętniej dzielą się żywnością z nowymi znajomymi niż ze starymi. Są to wyniki zaledwie kilku badań, więc obserwujemy zachowania naukowców będących na etapie formułowania wstępnej hipotezy i zaleceń dalszych badań.
Tak czy inaczej, w miarę jak nauka gromadzi coraz więcej danych widzimy, że Piotr Kropotkin miał rację i że współdziałania w przyrodzie jest znacznie więcej niż widzieliśmy wcześniej, główny kierunek badań nad współpracą i altruizmem zmierza do odpowiedzi na pytanie, skąd one wiedzą, że im się to opłaca i co nimi tak naprawdę kieruje (niezależnie, czy ci „oni” to kolonie bakterii, owady, ptaki, ssaki, czy ssaki zarozumiałe, czyli ludzie)?
Muszę przyznać, że bardzo lubię książkę Matta Ridley’a O pochodzeniu cnoty. (Nawiasem mówiąc religia przez tysiąclecia próbowała nam opowiedzieć, jak to ludzkość cnotę straciła, powtarzając w kółko tę samą naiwną historyjkę, tymczasem badania nad tym skąd się wzięła teoretycznie bezsensowna życzliwość do drugiej istoty, postępują powoli do przodu i chociaż nadal nie mamy prostej i klarownej odpowiedzi, mamy w garści coraz więcej faktów, z których próbujemy powoli składać jakąś całość.) Matt Ridley, podobnie jak Kropotkin jest arystokratą, ale zoologię studiował w Oxfordzie, a nie na Syberii i po doktoracie zajął się dziennikarstwem naukowym. Tak samo jak Steven Pinker (i znów podobnie jak Kropotkin), łączy zainteresowanie biologią ewolucyjną i rozwojem społecznym, kładąc szczególny nacisk na to, jak ludzie krok za krokiem uczyli się, że współpraca i handel są bardziej zyskowne niż rozbój i rabunek. Co prawda do dnia dzisiejszego ta lekcja nie jest jeszcze porządnie przerobiona, ale jednak postęp jest ogromny. Dziennikarsko-naukowa opowieść o tej lekcji Ridley’a jest świetnym wstępem do bardziej systematycznego opracowania Pinkera, który w najnowszej swojej książce The Better Angels of Our Nature: Why Violence Has Declined, opisuje wyniki swoich długoletnich badań, które ostro kontrastują z naszymi odczuciami. Oczywiście nasze odczucia na temat rozmiarów przemocy w naszym świecie są produktem nowoczesnych mediów. Nikt rozsądny nie będzie przeczył, że coraz więcej handlujemy, ale już teza, że mniej mordujemy jest trudna do przełknięcia, (i to głównie z tego powodu, że więcej handlujemy, bo handlujemy również informacją i dowiadujemy się o większej liczbie mordów. Mamy tu sporą dozę tendencyjności w tym strumieniu informacji, ale nie w tym rzecz).
Przy tym nieustannym gradzie informacji o koszmarnych czynach ludzkiego gatunku, trudno nam pogodzić się ze stwierdzeniem, że w życiu społecznym jest coraz mniej przemocy. A jednak, w społeczeństwach pierwotnych, mężczyzna, który nikogo nie zabił, nie jest mężczyzną, a w naszym świecie na szczęście jest rzadkością. Wizja stanu naturalnego prezentowanego przez Hobbesa jest dziś doskonale potwierdzona, a koncepcja „dobrego dzikusa" Jean-Jacques Rousseau całkowicie zdyskredytowana.
U Stevena Pinkera Hobbes jest obecny na wielu stronach. W rozdziale drugim, zatytułowanym „Proces pacyfikacji" pisze:
„Thomas Hobbes i Charles Darwin byli sympatycznymi ludźmi, których nazwiska stały się odstręczającymi przymiotnikami. Nikt nie chciałby żyć w hobbesowskim ani darwinowskim świecie. [...] Obaj zyskali nieśmiertelność przez fakt, że do języka weszły ich drastyczne określenia życia w stanie natury, darwinowskie „przetrwanie najlepiej przystosowanych" (nie przez niego ukute, ale którego używał) oraz hobbesowskie — „życie człowieka jest samotne, biedne, żałosne, brutalne i krótkie". A jednak obaj dali nam wiedzę na temat przemocy, która jest głębsza i bardziej subtelna, i w efekcie bardziej ludzka niż wyprowadzone od ich nazwisk przymiotniki mogłyby sugerować. Współcześnie jakakolwiek próba zrozumienia ludzkiej przemocy musi się zaczynać od analizy ich tekstów. (Steven Pinker The Better Angels of Our Nature: Why Violence Has Declined, s, 31, Viking 2011)”
Przyjazna samolubność (wzmocniona obecnością policji) powoduje, że bogacimy się raczej na wymianie niż na rabunku. Mimo nieustannie wzmacnianej przez media podejrzliwości, w życiu codziennym lwią część tej wymiany uznajemy za uczciwą i obustronnie zyskowną. (Chociaż często wygłaszamy wyuczone twierdzenia, że jest zgoła odwrotnie.)
Oczywiście to wszystko jest dość kruche i wystarcza katastrofa naturalna lub wojna, żeby okazało się, że znaczna część naszych sąsiadów nie ma nic przeciwko zabijaniu, gwałceniu i mordowaniu. (Steven Pinker opisuje, że jako młody człowiek był zdecydowanym anarchistą, podzielającym przekonania Kropotkina, że państwo produkuje więcej przemocy niż bezpieczeństwa. Szokiem był dla niego krótki strajk policji w Toronto, który zmienił cywilizowany świat w barbarię. Na co dzień wielu patrzy na policję podejrzliwie, nie zastanawiając się nawet, jak wyglądałaby nasza rzeczywistość bez jej nieustannego czuwania.)
Czytając takie książki jak opowieść Matta Ridleya O pochodzeniu cnoty czy Stevena Pinkera The Better Angels of Our Nature uświadamiamy sobie jak ogromną drogę przeszła ludzkość od stanu dzikości i wiecznej anarchii, do cywilizacji opartej na (wspartej przez państwo i jego siły przemocy), przyjaznej samolubności.
Pojawia się jednak pytanie, czy czysty altruizm nieodwzajemniony to nadal przyjazna samolubność, czy już świętość? Jak długo mamy do czynienia z życzliwością na kredyt, to z Bogiem sprawa, bez trudu umiemy sobie uświadomić, że uśmiech jest biletem w nagradzający świat przyjaźni, pomaga w znajdowaniu partnerów seksualnych, zmienia ponury świat w sympatyczne wzajemne obcowanie. Gorzej kiedy skaczemy w ogień, żeby uratować nieznanego człowieka (psa lub kota), w pełnej świadomości, że może to się dla nas skończyć katastrofą.
Recenzując książkę Paula Blooma Jerry Coyne pisze:
„...nie znam żadnych przypadków czystego altruizmu w królestwie zwierzęcym – poza naszym gatunkiem. Przypuszczam, że można spierać się, czy ludzie rzeczywiście okazują czysty altruizm. Moglibyśmy na przykład argumentować, że dokonywanie bezinteresownych czynów podnosi opinię o tobie, a więc i reprodukcję. Niemniej przypadek żołnierza, który rzuca się na granat, żeby uratować swoich towarzyszy, lub ochotnika straży pożarnej, który ryzykuje życie i nie ma za to materialnej nagrody, albo też ludzi religijnych, takich jak ojciec Damien na Hawajach, który nabawił się trądu i umarł, opiekując się trędowatymi – te przypadki wyglądają na czysty altruizm.
Jeśli ten rodzaj zachowania nie może być wynikiem doboru naturalnego, to – powiadają Collins i d’Souza, musiał nam dać je Bóg. To zaskakujące, ale ludzie religijni uznają ten argument za przekonujący. Pomijają jednak jeden czynnik, który zdaniem Blooma jest odpowiedzialny za altruizm: kulturę. Innymi słowy, mówi Bloom, uczymy się altruizmu.”
Zgadzam się z tym, ale po pierwsze to uczenie się jest na genetycznej podkładce, czyli jest możliwe dzięki naszym skłonnościom do opiekuńczości, zabawy i współdziałania, a po drugie to uczenie się wychodzi raz lepiej raz gorzej i widzimy, że w różnych społeczeństwach obecność nieodwzajemnionego altruizmu ma różny stopień nasilenia (chociaż wydaje się, że możemy je zaobserwować dosłownie w każdej ludzkiej społeczności.)
Jak to jest z tym uczeniem się bezinteresownego altruizmu? Zastanawiam się nad tym od czasu jak we wczesnej młodości przeczytałem Lorda Jima i zacząłem rozmyślać nad wdrażanym kulturowo od dziecka modelem bohaterstwa i to bohaterstwa posuniętego do granic poświęcenia własnego życia. Jesteśmy kulturowo wdrażani do marzenia o oddaniu życia za innych i do lęku przed oskarżeniem o tchórzostwo.
Możemy tu sobie spekulować w oparciu o literaturę piękną, że ten kulturowy wzór bohatera narażającego życie może nie być tak niewinny, jak mogło by się wydawać. Bohater, który przeżywa, ma nadzwyczajne nagrody reprodukcyjne, natomiast jednostka napiętnowana znamieniem tchórzostwa może mieć w konkurencji o partnerki poważne kłopoty.
Czyli znów możemy dojść do wniosku, że ów czysty i wyuczony kulturowo altruizm może mieć silny podkład brudnego altruizmu opartego na interesowności (na domiar złego wzmacnianego często kulturą religijną obiecującą, że nagroda będzie jak nie tu, to w niebie, bądź to w postaci 72 dziewic do codziennego użytku, bądź roli tenora w anielskim chórze).
Ostatnio kompletnie zafascynowała mnie opowieść izraelskiego inżyniera, Guya Hoffmana, który postanowił wyprodukować przyjazne, mające ludzkie odruchy roboty. W zabawnym wywiadzie opowiadał, że irytowało go, że roboty są coraz bardziej sprawne, coraz bardziej użyteczne, ale zachowują się... jak roboty, że nie ma w nich nic ludzkiego, że brakuje im czegoś, co właściwie trudno zdefiniować, ale co on nazwałby ”high five mentality” – chociaż nie całkiem umie powiedzieć, o co tu właściwie chodzi. Przybicie piątki jest zabawniejsze od pradawnego uścisku dłoni, bo jest w tym zarówno element porozumienia, jak i zabawy.
Przejście od rabunku do wymiany i handlu wymagało elementarnego zaufania, które początkowo nacechowane było ciągłą podejrzliwością i przekonaniem, że nasz handlowy partner może w każdej chwili wyciągnąć nóż lub po prostu uciec z towarem. We współczesnym świecie kupujemy i sprzedajemy kilka do kilkudziesięciu razy dziennie, wymieniając się (przy użyciu pieniędzy) z zupełnie nieznanymi nam ludźmi i w 99 procentach tych transakcji nawet do głowy nam nie przychodzi, że nam ktoś wyrwie portfel, da pałką w łeb, czy sprzeda kilogram piasku w torebce z napisem cukier.
