Prawda

Czwartek, 28 marca 2024 - 17:01

« Poprzedni Następny »


Co zabiło niedźwiadka?


Paulina Łopatniuk 2015-09-19

Młody niedźwiadek Knut w berlińskim ZOO (2007); CC BY-SA 2.0; Wikipedia
Młody niedźwiadek Knut w berlińskim ZOO (2007); CC BY-SA 2.0; Wikipedia

Patolodzy nieczęsto trafiają na medialne salony, a i choć patologom na klatce niekiedy zdarza się zbaczać w kierunku co bardziej aktualnych zagadnień czy wydarzeń z pogranicza medycyny i ideologii, zazwyczaj tematyka bloga jest nieco bardziej hmmm… powiedzmy – kameralna. Niekiedy jednak w mediach zdarza się zaistnieć sprawom klasycznie patologicznym. Do takich nietypowych sytuacji można chyba zaliczyć przypadek niedźwiadka Knuta z berlińskiego ZOO, prawdziwego niedźwiedziego celebryty.


 


Knut w styczniu 2011;CC BY-SA 3.0; Wikipedia
Knut w styczniu 2011;CC BY-SA 3.0; Wikipedia

Knut był niedźwiedziem polarnym i maskotką całego ogrodu zoologicznego odwiedzaną tłumnie przez turystów. Nic dziwnego, że gdy w marcu 2011 roku niespodziewanie w przebiegu napadu drgawkowego wpadł do swojego basenu i utonął, o sprawie było naprawdę głośno. Obecnie przez chwilę jest głośno ponownie (choć, oczywiście, chory zwierzak zawsze przegra z najświeższymi przepychankami politycznymi) ze względu na przyczynę zgonu postulowaną przez badaczy z Niemieckiego Centrum Chorób Neurodegeneracyjnych oraz Instytutu Badań nad Dzikimi Zwierzętami w Berlinie. Otóż pod koniec sierpnia czasopismo Scientific Reports opublikowało pracę opisującą chorobę Knuta jako zapalenie mózgu z obecnością przeciwciał przeciwko receptorom NMDA (tak, wiem, brzmi cokolwiek skomplikowanie, ale może uda nam się coś z tym zrobić). Cóż za okazja dla patologów :)


Mózg Knuta; badanie sekcyjne; CC BY 4.0; http://www.nature.com/articles/srep12805
Mózg Knuta; badanie sekcyjne; CC BY 4.0; http://www.nature.com/articles/srep12805

Przytoczone za Scientific Reports zapalenie mózgu jest chorobą rzadką nawet u ludzi, nie zdarzyło się też dotąd, by zdiagnozowano je u innych aniżeli człowiek zwierząt, co czyni przypadek Knuta szczególnie interesującym i cennym. Przejdźmy jednak do natury samego schorzenia.


Zapalenia mózgu mogą przebiegać według różnych mechanizmów, że tak zacznę truizmem. Część przypadków jest dość intuicyjnie zrozumiała – to przede wszystkim przypadki infekcyjne – czy to wirusowe (na blogu pojawiły się już na przykład zapalenia mózgu związane z odrą), czy bakteryjne bądź grzybicze, czy nawet “glonowe”. Część jest nieco mniej oczywista i w tej chyba grupie należałoby umieścić zapalenia z kategorii autoimmunologicznych, w tym między innymi właśnie to, które najprawdopodobniej przyczyniło się do zgonu niedźwiedzia. Ten konkretny podtyp autoimmunologicznego zapalenia mózgu jest nowy nie tylko dla niedźwiedzi, także u ludzi wydziela się go od kilku zaledwie lat (pierwsze opracowanie pochodzi z 2007 roku) i pierwotnie opisano go jako zespół paranowotworowy towarzyszący łagodnym nowotworom jajnika. Zespoły paranowotworowe literatura medyczna definiuje jako – “grupę stanów klinicznych związanych z nowotworami, ale niebędących bezpośrednim następstwem miejscowego naciekania nowotworowego lub przerzutów”, czyli efekt np. wydzielanych przez komórki raka hormonów bądź reakcje immunologiczne związane z obecnością guza (temat skądinąd fascynujący i być może materiał na kolejny artykuł). Rychło pojawiły się coraz to liczniejsze doniesienia, z których jasno wynikało, że obok zapaleń towarzyszącym nowotworom, zapalenia mózgu tego typu mogą przydarzać się także samodzielnie (również zresztą u dzieci), a stąd już tylko krok dzielił badaczy od przyjrzenia się listom pacjentów neurologicznych, u których nie zdołano dotąd zidentyfikować szczegółowych przyczyn zmian zapalnych układu nerwowego i dojścia do wniosku, że być może wszystkich pacjentów z tej jakże dla diagnostów niesatysfakcjonującej grupy należałoby badać pod kątem obecności przeciwciał przeciwko receptorom NMDA.


No właśnie. Przeciwciała. Receptory. Doszliśmy właśnie do sedna problemu.


Neurony w hodowli komórkowej – jasnozielone kropki to miejsca, w których przeciwciała związały się z receptorami NMDA; http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3707140/
Neurony w hodowli komórkowej – jasnozielone kropki to miejsca, w których przeciwciała związały się z receptorami NMDA; http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3707140/

De facto już sama nazwa – zapalenie mózgu z obecnością przeciwciał przeciwko receptorom NMDA – chorobę definiuje, taka definicja zapewne jednak niewiele komuś mniej obeznanemu z tajnikami neurobiologii wyjaśni – spróbujmy trochę ją odczarować.


Zakończenie nerwowe z obrazem połączenia synaptycznego – widoczne pęcherzyki synaptyczne; wikipedia, domena publiczna
Zakończenie nerwowe z obrazem połączenia synaptycznego – widoczne pęcherzyki synaptyczne; wikipedia, domena publiczna

Zacznijmy od receptorów NMDA czyli NMDAR (receptorów N-metylo-D-asparaginowych, tak wiem – teraz brzmi jeszcze gorzej :) ), tych małych świecących kropeczek z powyższej fotografii. Pełnią one na powierzchni neuronów funkcję receptorów dla glutaminianu, czyli to z nimi właśnie (choć nie tylko z nimi) wiąże się ten główny pobudzający neuroprzekaźnik ośrodkowego układu nerwowego (szacuje się, że nawet około 50% neuronów OUN wykorzystuje glutaminian jako neuroprzekaźnik). Sam glutaminian wyprodukowany uprzednio w komórkach gleju po przetransportowaniu do zakończenia nerwowego czeka na odpowiedni moment w pęcherzykach synaptycznych. Uwolniony łączy się ze swoimi receptorami, aktywując dziesiątki procesów niezbędnych do poprawnego funkcjonowania mózgu. Znamy kilka typów receptorów dla glutaminianu, jednym z nich (nazwanym od substancji, która w warunkach eksperymentalnych wybiórczo się z nim wiąże) jest właśnie receptor NMDA. Sam receptor ma formę zbudowanego z czterech części  (dwóch par oznaczanych odpowiednio jako GluN1 lub NR1 i dwóch GluN2, czyli NR2) kanału pozwalającego po związaniu glutaminianu (przy “współudziale” glicyny bądź D-seryny) na przepływ do wnętrza komórki jonów wapnia, co z kolei przyczynia się do zmian aktywności rozlicznych od wapnia zależnych enzymów, a przez to do odpowiedniej modyfikacji “działania” komórki.


W warunkach fizjologicznych pobudzenie receptorów NMDA pełni kluczową rolę między innymi w procesach neuroplastyczności i uczenia się (choć są one powszechnie obecne w mózgowiu, szczególnie liczne są w hipokampie i jądrze migdałowatym), stąd też pomysły wykorzystania modulacji NMDAR w terapii choroby Alzheimera (być może słyszeliście kiedyś o memantynie), jednocześnie intensywnie bada się ich rolę w zaburzeniach afektywnych, a nawet w schizofrenii. No ale nie odbiegajmy już od samego związanego z naszymi receptorami zapalenia mózgu.


Przeciwciała (różowe igreki) nie pozwalają glutaminianowi związać się ze swoim receptorem, tak iż pozostaje on zamknięty; http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3707140/
Przeciwciała (różowe igreki) nie pozwalają glutaminianowi związać się ze swoim receptorem, tak iż pozostaje on zamknięty; http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3707140/

Otóż w tym konkretnym schorzeniu obserwuje się – tak we krwi, jak i w płynie mózgowo-rdzeniowym – przeciwciała przeciwko podjednostce NR1 receptora. Przeciwciała te wiążą się z receptorami i… hmmm… to, co dzieje się później nadal nie jest w pełni jasne. Część autorów sugerowała, że mechanizm jest prosty, jak na sąsiednim obrazku. Przeciwciała blokują miejsce, w którym powinien wiązać się z receptorem glutaminian, w związku z czym receptor nie zostaje aktywowany, kanał nie otwiera się, wapń nie przepływa, komórka nie ulega pobudzeniu – zupełnie jak w przypadku farmakologicznej blokady receptorów. Logiczne, prawda? Niby tak. To jedna z możliwych ścieżek. Drugą opcję opisali na podstawie badań na gryzoniach autorzy pracy opublikowanej w zeszłym roku w Annals of Neurology, potwierdzając zresztą pojawiające się już kilka lat wcześniej doniesienia. Według ich obserwacji u podstawy problemu tkwi nie tyle blokowanie receptorów przez przeciwciała, ile wywołana związaniem przeciwciała internalizacja. Tak, wiem, kolejne słowo mało przyjazne czytelnikowi, ale akurat to stosunkowo łatwe do rozszyfrowania – chodzi o to, że pod wpływem przeciwciał receptory “znikają” z powierzchni komórki, chowając się do jej wnętrza (tak, tak właśnie – komórka z mikroskopijnym Blurp! i Mlask! wciąga zawinięte w błonowe pęcherzyki receptory do środka), przez co pomimo obecności glutaminianu komórka nie ulega pobudzeniu, bo receptorów jest zbyt mało (internalizacja NMDAR to zresztą zjawisko wcale nie tylko patologiczne, obserwowane także podczas zupełnie fizjologicznych procesów rozwojowych układu nerwowego). Ta druga koncepcja wydaje się mieć dużo silniejsze podstawy, choć nie można wykluczyć współdziałania obu mechanizmów – pamiętajcie, że mówimy o chorobie relatywnie nowej i wiele jeszcze badań przed nami.


Obraz mikroskopowy potworniaka jajnika – po lewej nabłonek oddechowy, po prawej tkanka nerwowa; Dr Mihai Danciu, http://www.pathologyatlas.ro
Obraz mikroskopowy potworniaka jajnika – po lewej nabłonek oddechowy, po prawej tkanka nerwowa; Dr Mihai Danciu, http://www.pathologyatlas.ro

W pierwszych opisanych seriach przypadków – tych u kobiet z łagodnymi nowotworami jajnika – pochodzenie przeciwciał właściwie nie jest zagadką, nie o byle jakie bowiem zmiany chodzi, nie o włókniaki czy gruczolaki, a o potworniaki (owszem, powstanie kiedyś osobna notka o potworniakach). Zmiany o tyle charakterystyczne, że będące de facto konglomeratami tkanek najróżniejszej natury – w potworniaku można znaleźć tak elementy skórne, jak i kostne, można napotkać utkanie tarczycy, jak i chrząstki, można też wreszcie, i wcale nie jest to zjawisko bardzo rzadkie, natknąć się na elementy tkanki nerwowej. Tak, właśnie, fragmenty mózgu w jajniku. Jeśli tkanka nerwowa obecna w potworniaku wywoła reakcję immunologiczną, powstałe przeciwciała mogą atakować także nienowotworowe tkanki “gospodyni”. Więcej wątpliwości dotyczy pacjentów, u których wykryto nowotwory innego typu bądź nowotworów nie wykryto wcale (jak u naszego niedźwiedzia), a ci ostatni stanowią nawet do 40% przypadków zapalenia mózgu z obecnością przeciwciał przeciwko NMDAR – tu nie mamy jeszcze jednoznacznych satysfakcjonujących wyjaśnień, choć pojawiają się sugestie autoimmunizującego wpływu wcześniejszych bądź towarzyszących infekcji chociażby.


Obraz mikroskopowy mózgu Knuta; widoczny naciek zapalny (ciemniejsze fioletowe kropki) i niezmienione komórki nerwowe – ciemniejsze różowe plamy na powiększeniu po prawej; CC BY 4.0; http://www.nature.com/articles/srep12805
Obraz mikroskopowy mózgu Knuta; widoczny naciek zapalny (ciemniejsze fioletowe kropki) i niezmienione komórki nerwowe – ciemniejsze różowe plamy na powiększeniu po prawej; CC BY 4.0; http://www.nature.com/articles/srep12805

Mimo iż nie potrafimy jeszcze w pełni opisać patomechanizmów choroby, wiemy, że taka występuje i że jest dużo częstsza niż to się pierwotnie wydawało (osiągając “zawrotną” częstość rzędu nawet 4% zapaleń mózgu). Wiemy też jakiego mniej więcej obrazu mikroskopowego się w mózgowiu dotkniętym procesem chorobowym spodziewać, choć nie jest on podstawą diagnozy. I wiemy jak zweryfikować podejrzenia – wykrycie przeciwciał teraz, gdy już wiemy, że mogą takowe występować to naprawdę prosta sprawa, a wynik to rzecz prosta, de facto o charakterze zero-jedynkowym, pozostawiająca doprawdy niewiele miejsca na wątpliwości. Albo przeciwciała są, albo ich nie ma.


Susannah Cahalan, zdiagnozowana jako 217. przypadek naszego zapalenia mózgu opisała swoją historię w dość głośnej powieści (nie, nie czytałam, ale recenzje były pozytywne)
Susannah Cahalan, zdiagnozowana jako 217. przypadek naszego zapalenia mózgu opisała swoją historię w dość głośnej powieści (nie, nie czytałam, ale recenzje były pozytywne)

Klinika schorzenia także jest nam znana (z wstępnym okresem grypopodobnym, później narastającymi zaburzeniami neuropsychiatrycznymi obejmującymi m.in. pobudzenie, zaburzenia nastroju, omamy, napady drgawkowe, by w końcu przejść do pogłębiających się powikłań neurologicznych m.in. o charakterze ruchowym, jak mimowolne ruchy kończyn na przykład), zatem jest szansa na jej wcześniejsze wykrycie i leczenie. Tak, bingo, to właśnie szczególnie cenna wiadomość. Zapalenie mózgu z obecnością przeciwciał przeciwko receptorom NMDA możemy leczyć i nie chodzi tylko o pacjentów nowotworowych, u których rzeczywiście podstawowym elementem postępowania jest usunięcie guza. Okazuje się, że możliwie szybkie wdrożenie immunoterapii daje bardzo dobre efekty, ze znaczącą poprawą u nawet ponad 80% pacjentów. A że obraz choroby bywa dramatyczny i niestety niekiedy łatwy do pomylenia z najrozmaitszymi innymi zaburzeniami, by wspomnieć chociażby o przypadkach branych początkowo za zaburzenia natury czysto psychiatrycznej, warto pamiętać, że mamy do czynienia z chorobą uleczalną. A przypadek niedźwiedzia Knuta może dać nam szansę lepszego diagnozowania podobnych schorzeń – i być może również ich leczenia – także u zwierząt.


(Przypominam tylko, że patologów możecie śledzić też na fejsbuku)


Literatura:

Anti-NMDA Receptor Encephalitis in the Polar Bear (Ursus maritimus) Knut. H Prüss, J Leubner,  NK Wenke, GÁ Czirják, CA Szentiks, AD Greenwood; Scientific Reports 2015;5:12805

Paraneoplastic anti–N-methyl-D-aspartate receptor encephalitis associated with ovarian teratoma. J Dalmau, E Tüzün, HY Wu, J Masjuan, JE Rossi, A Voloschin, JM Baehring, H Shimazaki, R Koide, D King, W Mason, LH Sansing, MA Dichter, MR Rosenfeld, DR Lynch; Annals of Neurology 2007;6(1):25-36

Anti-NMDA-receptor encephalitis: case series and analysis of the effects of antibodies. J Dalmau, AJ Gleichman, EG Hughes, JE Rossi, X Peng, M Lai, SK Dessain, MR Rosenfeld , R Balice-Gordon, DR Lynch; Lancet Neurology 2008;7(12):1091-8

N-methyl-d-aspartate antibody encephalitis: temporal progression of clinical and paraclinical observations in a predominantly non-paraneoplastic disorder of both sexes. SR Irani, K Bera, P Waters, L Zuliani, S Maxwell, MS Zandi, MA Friese, I Galea, DM Kullmann, D Beeson, B Lang, CG Bien, A Vincent; Brain 2010;133(6):1655-67

Koncepcja glutaminergiczna chorób afektywnych. A Permoda-Osip, J Rybakowski; Psychiatria Polska 2011;6:875–888

NMDA Receptor Activity in Neuropsychiatric Disorders. SE Lakhan, M Caro, N Hadzimichalis; Frontiers in Psychiatry 2013;4:52

Molecular Pathogenesis of Anti-NMDAR Encephalitis. H Ding, Z Jian, CM Stary, W Yi, X Xiong; BioMed Research International 2015;2015:643409

Young girl with psychosis, cognitive failure and seizures. IÖ Slettedal, HM Dahl, I Sandvig, J Dalmau, P Strømme; Tidsskrift for Den Norske Legeforening 2012;132(18):2073-6

Anti-NMDA-receptor encephalitis: a severe, multistage, treatable disorder presenting with psychosis. KP Wandinger, S Saschenbrecker, W Stoecker, JDalmau; Journal of Neuroimmunology 2011;231(1-2):86-91

Acute mechanisms underlying antibody effects in anti–N-methyl-D-aspartate receptor encephalitis. EH Moscato, X Peng, A Jain, TD Parsons, J Dalmau, RJ Balice-Gordon, Annals of Neurology 2014;76(1):108-19

Cellular and synaptic mechanisms of anti-NMDA receptor encephalitis. EG Hughes, X Peng, AJ Gleichman, M Lai, L Zhou, R Tsou, TD Parsons, DR Lynch, J Dalmau, Rita Balice-Gordon; The Journal of Neuroscience 2010;30(17):5866-75

Anti-NMDA Receptor Encephalitis in Psychiatry. MS Kayser, J Dalmau; Current Psychiatry Reviews 2011;7(3):189–193

Anti-NMDA-receptor encephalitis: a cause of psychiatric, seizure, and movement disorders in young adults. A Vincent, CG Bien; Lancet Neurology 2008;7(12):1074–1075

Clinical experience and laboratory investigations in patients with anti-NMDAR encephalitis. J Dalmau, E Lancaster, E Martinez-Hernandez, MR Rosenfeld, R Balice-Gordon; Lancet Neurology 2011;10(1):63–74

Treatment and prognostic factors for long-term outcome in patients with anti-NMDA receptor encephalitis: an observational cohort study. MJ Titulaer, L McCracken, I Gabilondo, T Armangué, C Glaser, T Iizuka, LS Honig, SM Benseler, I Kawachi, E Martinez-Hernandez, E Aguilar, N Gresa-Arribas, N Ryan-Florance, A Torrents, A Saiz, MR Rosenfeld, R Balice-Gordon, F Graus, J Dalmau; Lancet Neurology 2013;12(2):157-65

 



Paulina Łopatniuk

Lekarka ze specjalizacją z patomorfologii, pasjonatka popularyzacji nauki, współtwórczyni strony poświęconej nowinkom naukowym Nauka głupcze, ateistka, feministka. Prowadzi blog naukowy Patolodzy na klatce. (Wszystkie publikowane tu teksty Pauliny Łopatniuk ukazują się najpierw na jej blogu.)

Skomentuj Tipsa en vn Wydrukuj






Nauka

Znalezionych 1469 artykuły.

Tytuł   Autor   Opublikowany

„Grubogłowi przedsiębiorcy pogrzebowi w noc żywych trupów”   Júnior   2022-05-31
„Gryzoń skunksowy”, który żuje trujące rośliny i wypluwa truciznę na swoje futro   Coyne   2020-12-02
„Kryzys klimatyczny” to mistyfikacja   Williams   2023-09-25
„Najbardziej znany zabójca ludzi”: jakie są prawdziwe początki XIV-wiecznej Czarnej Śmierci?   Lewis   2023-09-15
„New Yorker” pisze o hoacynie, sugeruje, że koncepcja Darwina drzew ewolucyjnych może być urojeniem   Coyne   2022-07-25
„San Francisco Chronicle” bardzo myli się w sprawie biologicznej płci   Coyne   2023-06-09
„Zapylisz mnie!”: nachalni bohaterowie świata roślin   Júnior   2022-06-11
“Czarne tygrysy” w małym indyjskim rezerwacie sugerują losowy dryf genetyczny   Coyne   2021-10-26
“Daily Beast” wypacza epigenetykę oszukańczymi twierdzeniami, że dzieci mogą “odziedziczyć wspomnienia Holocaustu”   Coyne   2017-10-05
“Konwergentna” ewolucja mrówek grzybiarek Starego i Nowego świata   Coyne   2023-03-23
“Odwrócenie specjacji” (fuzja gatunków) u kruków   Coyne   2018-03-16
“Partenogenetyczny” rak rozmnaża się bez seksu: czy to jest nowy gatunek?   Coyne   2018-02-17
“Rogi” trylobitów mogły być używane jako broń w walkach między samcami   Coyne   2023-02-15
“Scientific American” poświęca się polityce, a nie nauce; odmawia publikowania krytycznych analiz swoich fałszywych lub wprowadzających w błąd twierdzeń   Coyne   2022-09-01
“Współczesny” Homo sapiens mógł być w Eurazji aż 210 tysięcy lat temu   Coyne   2019-07-17
‘Raniąca’ idea merytorycznych podstaw nauki    i Jerry Coyne   2023-05-29
 Syntetyczna biologia oferuje obietnicę rozwiązania globalnego problemu z plastikiem   Agaba   2021-12-13
10 twierdzeń działaczy walczących w Afryce z GMO o tym, dlaczego postępy w biotechnologii upraw powinny zostać odrzucone – i dlaczego są one błędne   Maina   2022-11-17
100 milionów lat ozdabiania się śmieciami   Yong   2016-07-05
12 podstawowych punktów biologii ewolucyjnej   Cobb   2016-03-02
Pseudonauka Masaru Emoto   Novella   2017-12-18
Czy „toksyczna kobiecość” jest główną przyczyną bojów o społeczną sprawiedliwość?   Coyne   2021-02-08
Paradoksalne cechy genetyki inteligencji   Ridley   2013-12-18
“New Scientist”: Darwin jednak miał rację    Coyne   2020-10-01
Intelektualna pustka numeru “New Scientist” o ewolucji: 1. Genetyczna plastyczność    Coyne   2020-10-03
Intelektualna pustka numeru “New Scientist” o ewolucji: 2. Rzekome nieistnienie gatunków   Coyne   2020-10-05
Klasyczna historia skorygowana: porosty to grzyby + glony + drożdże (inne grzyby)   Coyne   2016-08-05
Homo floresiensis, hominin “hobbit”, w Internecie   Coyne   2016-11-25
No pasarán    Tonhasca Júnior   2023-03-04
Strzelby, zarazki, maszyny to zdecydowanie antyrasistowska książka. Dlaczego lewica jej nie kocha?   Barnett   2021-10-13
„ Całujące się” koralowce złapane in flagranti   Yong   2016-07-28
”Sygnalizowanie cnoty” może nas irytować. Cywilizacja byłaby jednak bez niego niemożliwa    Miller   2019-09-13
A jednak chorują na raka    Łopatniuk   2016-02-13
Czyste okrucieństwo cięć w pomocy żywnościowej   Lomborg   2017-08-07
Dalszy spadek zgonów z powodu raka   Novella   2019-02-04
Dlaczego mamy alergie?   Zimmer   2016-01-28
Dlaczego sądy nie powinny rozstrzygać o nauce     2018-12-13
Dlaczego większość zasobównie wyczerpuje się   Ridley   2014-05-04
Dlaczego zwierzęta są urocze?   Coyne   2014-12-30
Dziennik z Mozambiku: Demony w kurzu   Naskręcki   2018-03-30
Dziwaczne, wysysające krew czerwie jurajskie   Cobb   2014-06-28
Ewolucja, ptaki i kwiaty   Coyne   2014-06-02
Gigantyczne “paleonory” wykopane przez wymarłe ssaki   Coyne   2017-06-29
Grupy anty-GMO przegrywają sprawę sądową w Nigerii    i Nkechi Isaak   2022-07-30
Jak karakara wygrywa z osami   Cobb   2013-12-29
Kiedy zapada noc i ziemia jest ciemna   Tonhasca Júnior   2023-02-10
Kilka lekcji z rosyjskiej rewolucji. Jak kuszący radykalny nihilizm prowadzi do ekstremizmu   Geifman   2021-03-22
Komisja Europejska ukrywa naukę o pszczołach   Ridley   2017-05-03
Malaria pachnąca cytryną    Zimmer   2015-04-07
Małpo ty moja   Koraszewski   2015-04-17
Metamorfozy    Júnior   2022-04-09
Minęło 40 lat od wydania „Samolubnego genu” – śmiała książka Richarda Dawkinsa ostała się próbie czasu   Ridley   2016-02-17
Niezwykły pasikonik szklany   Naskręcki   2014-05-27
Nowe badanie wskazuje na jednego oszusta   Coyne   2016-08-18
Nowy i dziwaczny rodzaj mimikry: nasiona rośliny naśladują kształt i zapach odchodów zwierzęcych, by ułatwić roznoszenie ich przez żuki gnojowe   Coyne   2015-10-20
O porażkach wolności i lęku przed nauką   Dennett   2016-05-20
O rzeczywistości rasy i odrazie do rasizmu    i Brian Boutwell   2017-09-04
Obniżenie poprzeczki dla tradycyjnej medycyny chińskiej dla ideologii i zysku     2017-12-29
Olbrzymie armie o niezliczonych umiejętnościach    Tonhasca Júnior   2024-02-08
Osobisty mikrobiom w cyfrach   Zimmer   2014-08-14
Ostrogony nie są naprawdę “żywymi skamieniałościami”    Coyne   2015-07-29
Palestyńska intersekcjonalność z nazistami   Frantzman   2017-07-08
Pochwała ignorancji, czyli wiem, że nie wiem   Cullen   2017-01-11
Przykre niespodzianki, czyli czerniak i siwizna   Łopatniuk   2015-08-01
Przypuszczalnie złamana kość    Coyne   2015-06-04
Rozum i Wiara IICzyli takie sobie rozmowy o religijnych „prawdach” i problemach z nimi związanych.   Ferus   2015-11-22
Ryba z biodrami   Mayer   2016-03-30
Siedem narzędzi myślenia   Dennett   2014-11-19
Skrzydlaci oszuści i straż obywatelska   Young   2014-01-02
Tako rzecze antyszczepionkowa “wojowniczka mama”, Brittney Kara: jeśli szczepionki są tak wspaniałe, to dlaczego nie wspomina ich Biblia?     2018-04-26
Twardy kwiat do zgryzienia    Tonhasca Júnior   2023-02-22
Wielkoskrzydłe   Naskręcki   2014-04-02
Wierzący nagradzani za życia   Coyne   2014-12-21
Wpaść w amok. Empiryczna analiza szaleńczych zabójstw pokazuje, że wyłaniają się dwa różne wzorce.   King   2023-06-03
Wątpliwi pomocnicy    Tonhasca Júnior   2023-04-08
Świetna ewolucyjna innowacjaktóra okazała się zgubna   Yong   2015-12-10
Dlaczego odmawiamy dostrzegania jaśniejszej strony, choć powinniśmy   Pinker   2018-04-17
Krew, znój, łzy i pot   Tonhasca Júnior   2023-01-19
Mądrość w pułapce autorytetu   Witkowski   2020-04-18
Po prostu nie mogę się doczekać, aby znów wyruszyć w trasę   Tonhasca Júnior   2022-10-27
Pochwała jednoznaczności   Witkowski   2019-10-29
Z perspektywy naszego kurnika   Witkowski   2020-01-16
A co to takie włochate?   Łopatniuk   2016-04-02
A genomy ciągle kurczą się…   Zimmer   2016-11-22
A teraz dobre wiadomości: Sprawy naprawdę idą w dobrym kierunku   Pinker   2015-11-24
A polać wielką wodą…   Cipiur   2019-05-18
A.N. Wilson znowu kopie Darwina, tym razem w “Times”   Coyne   2017-09-07
Adam i Ewa: dwoje, czy więcej niż dwoje przodków?   Coyne   2017-01-07
Afrykańscy naukowcy wzywają do polityki poparcia biologii syntetycznej i innych innowacji   Agaba   2021-12-02
Agroekologia zmienia biednych farmerów w biedniejszych   Muhumuza   2022-06-09
AI – asystent lekarza   Novella   2020-12-09
AI: gorąca randka z “Sydneyem ”   Gotefridi   2023-03-15
Akademicki skandal: troje badaczy umyślnie publikowało fałszywe artykuły o „badaniach żałości”, by pokazać fatalne standardy akademickie w naukach społecznych   Coyne   2018-10-12
Akcja afirmatywna w wieloetnicznym narodzie   Hyams   2020-07-17
Aktywacja telomerazy mogłaby prowadzić do leczenia samej starości   Ridley   2015-10-27
Aktywiści anty-GMO w Afryce szerzą mity i strach, ale nie przedstawiają żadnych naukowych dowodów   Abutu   2023-08-14
Aktywność umysłowa nie zapobiega osłabieniu umysłowej sprawności   Novella   2018-12-15
Akupunktura jadu pszczelego: śmiercionośne znachorstwo, które może zabić     2018-04-23
Akupunktura kontra nauka, wersja lingwistyczna     2017-06-01
Akupunktura kwantowa   Novella   2019-04-23

« Poprzednia strona  Następna strona »
Polecane
artykuły

Lekarze bez Granic


Wojna w Ukrainie


Krytycy Izraela


Walka z malarią


Przedwyborcza kampania


Nowy ateizm


Rzeczywiste łamanie


Jest lepiej


Aburd


Rasy - konstrukt


Zielone energie


Zmiana klimatu


Pogrzebać złudzenia Oslo


Kilka poważnych...


Przeciwko autentyczności


Nowy ateizm


Lomborg


„Choroba” przywrócona przez Putina


„Przebudzeni”


Pod sztandarem


Wielki przekret


Łamanie praw człowieka


Jason Hill


Dlaczego BIden


Korzenie kryzysu energetycznego



Obietnica



Pytanie bez odpowiedzi



Bohaterzy chińskiego narodu



Naukowcy Unii Europejskiej



Teoria Rasy



Przekupieni



Heretycki impuls



Nie klanial



Cervantes



Wojaki Chrystusa


Listy z naszego sadu
Redaktor naczelny:   Hili
Webmaster:   Andrzej Koraszewski
Współpracownicy:   Jacek, , Małgorzata, Andrzej, Henryk